Güneş Saati (3/1/2021) sunumunda üç adet takvim yaprağı gösterirken "1938'den öncesini bulamadım" demiştim. Yeğenim Celalettin bulmuş, ek bilgilerle buraya aktardım.

Takvim yaprakları bize ilginç tarihi bilgiler aktarırken "vakit" kültürünün zaman içinde nasıl değiştiğini de gösterir. Lakin bu sayfanın asıl gayesi, temkin sürelerini incelemek.

Namaz vakitleri belirli bir noktanın enlem ve boylam bilgisi ile hesaplanır. İstanbul gibi geniş bir vilayetin doğusu ile batısı arasında 4 dakika fark olabilir. Yükseklik de vakti etkiler: Çamlıca tepesinde güneşin biraz daha geç battığını hemen herkes gözlemiştir. Bu nedenle namaz vakitlerine 2-10 dakika arasında temkin süresi eklenir. Geçen yüz yıl içinde bu sürelerin nasıl değiştiğini bu sayfada görebilirsiniz.


1912-07-28

İmparatorluk dağılırken takvim de dağınık... "Hangi yıldayız?" sorusunun tam üç cevabı var: Batı Avrupa'ya bakan azınlık 1912 derken Müslümanlar'a göre yıl 1330 -- takvimde yok çünkü herkesin bildiği asıl cevap bu!

Resmi tarih ise 15 Temmuz 1328. Osmanlı'nın son döneminde icad edilen bu hibrid tarih düzenine önceleri Sene-i mâliye denmiş, daha sonra Rumi yıl olmuş. Gün ve ay Bizans'dan, yıl Medine'den alınmış.

Üç çeşit takvimi ve iki çeşit saati olan bir milletin kafası salim olabilir mi?

Henüz ezani saat tedavülde olduğu için, vasati saatlerin verilmediği bu yaprakta temkin süreleri hesaplanamadı.

1915-07-16
Hicri: 4 Ramazan 1333
Resmi: 3 Temmuz  1331
Batı: 16 Temmuz  1915
Batıya doğru bir adım daha atılmış:
Ezani saatin altında Zevâlî saat.

Rumi yıl, Hicri yıl ile eşit başlamış ama güneş yılı daha yavaş devrettiğinden, yaklaşık her 34 yılda bir sene fark eklenmiş. 1910'da 2 olan fark 2020'de 6 olmuş.
(Şu anda Hicri yıl 1442, Rumi yıl 1436)

Bu yaprakla ilgili hesapları okunuşundan izleyelim:
1915-07-16 (aynı yaprağın okunuşu)

Ezani saatin altında Zevâlî saat var, ayrıca Yatsıdan sonra "Akşam ezanı" eklenmiş. Ezani saate göre akşam her gün 12:00'de olduğundan, önceki takvimlerde gösterilmeyen yeni bir bilgi eklenmiş oluyor.
  Day -30851: 1915-07-16
  Loc (41, 29, +2)

  04:43 12:10 19:37 hesap
  04:38 12:16 19:35 takvim
     -5     6     2 temkin

1930-01-01

Bu yaprağın "1 Ocak" olduğunu bugün kimse anlamıyor! (Bak: Teşrin-Kânun)

Resmi tarih Avrupa'ya uydurulmuş ama Rumi tarih hâlâ kullanılıyor: Hicri takvimden 2 yıl, Milâdi takvimden 13 gün geride.

Bir ayrıntı daha: Rumi yılbaşı 1 Mart, bundan 2 ay 13 gün sonra!
  Day -25568: 1930-01-01
  Loc (41, 29, +2)

  07:28 12:07 16:46 hesap
  07:26 12:17 16:50 takvim
     -2    10     4 temkin

1953-08-20

Çocukluğumuzda "Çift saatli Maarif Takvimi" revaçta idi. Saatler iki türlü vakte göre güneşin doğuşunu gösterir. Ezani saatin rakamları 1950'den önce yasak olan Arapça! 
  Day -16936: 1953-08-20
  Loc (41, 29, +2)

  05:17 12:08 18:59 hesap
  05:15 12:17 19:01 takvim
     -2     9     2 temkin

1974-03-04

Yine çift saat var ama artık kullanan kalmadığı için Ezani saat bile yeni rakamlara dönmüş. 
  Day -9435: 1974-03-04
  Loc (41, 29, +2)

  06:35 12:16 17:57 hesap
  06:29 12:26 18:03 takvim
     -6    10     6 temkin

1981-02-17

Medeni Kanunun kabulünden 55 yıl sonra Rumi tarih ve Ezani saatin hâlâ takvimde yer almasına ne demeli? Bunları kullanan kalmamıştı ama gelenek aynen sürüyordu. 
  Day -6893: 1981-02-17
  Loc (41, 29, +3)

  07:56 13:18 18:40 hesap
  07:50 13:28 18:47 takvim
     -6    10     7 temkin
Bugünkü temkin sürelerine çok yakın

2018-06-24

Yakın zamandan bir yaprak: Ezani saat unutulmuş... Yine çift saatli ama sağdaki Ankara'yı gösteriyor. 
  Day 6748: 2018-06-24
  Loc (41, 29, +3)

  05:31 13:06 20:41 hesap
  05:26 13:12 20:47 takvim
     -5     6     6 temkin
Öğle vaktinde temkin 4 dakika azalmış


1905-01-01
Asıl sunum burada bitiyordu. Sayfanın yayınlandığı gün, eski bir arkadaşım (bu sunumdan habersiz olarak) Collection dergisinde (Sayı 82, Ocak 2021) çıkan yazısı ile birlikte iki adet nadir kartpostalın fotoğrafını yolladı.

120 yıl önce basılan bu kartpostalda altı farklı dil ile beş takvim sisteminin nasıl bir estetik ile yerleştirildiğine dikkat edin. Kenarlara işlenen el yazısı da öyle...

Ülkü Feyyaz Taktak kartpostal koleksiyonundan

Beş farklı takvim aynı yaprakta: 
  Hicri:  24 Şevval  1322
  Rumi:   19 K-evvel 1320
  Doğu:   19 Aralık  1904
  Batı:    1 Ocak    1905
  Musevi: 13 Tevet   5664
Şaşılacak bir gözlem: gün, ay ve yılda anlaşamayan kültürler, haftanın gününde mutabıklar, dört dilde de "Pazar" yazıyor.

Güneşin batış ve doğuş zamanları arasındaki fark 9 saat 6 dakika. Halbuki 1 Ocak tarihinde İstanbul'da gündüz bundan 12 dakika daha uzun. Bu vakitler daha kuzeyde bir yeri işaret ediyor.

Temkin süreleri hakkında ancak şu kadar söylenebilir: Öğle vakti (zuhr) ile "alaturka öğle" arasındaki fark 13 dakika. Astronomik öğle 12:04 olduğuna göre, kalan 9 dakikaya temkin diyebiliriz. Gün batımı ile "12 alaturka" arasındaki 9 dakika da temkin süresi olmalı. 
          Öğle   Ezan      Akşam   Ezan
Vasati   12:00  12:13      16:37  16:46
Ezani     7:14   7:27             12:00

Ref: Hesap sayfası -- Konsol açıkken setTime("1974-03-04") gibi bir komutla, verilen tarih ve koordinatta vakitleri hesaplayabilirsiniz.